VÀI VẬT DỤNG CẦN THIẾT TRONG ĐỜI SỐNG Ở NHÀ QUÊ
Lời mở
Trước hết tôi xin chân thành cảm ơn trang nhà của Bác sĩ Đỗ
Hồng Ngọc, trang nhà Thất Sơn Châu Đôc của chị Nguyễn Thị Lộc Tưởng, cảm ơn nhà
văn Khiêm Cung –Dương Văn Chung đã phác họa hình cái đáy bắt cá và đặc biệt cảm
ơn bạn Thái Lý đã bỏ thời giờ quí báu đi sưu tầm và chụp cho nhiều hình ảnh
(chiếm khoảng 96%) cho bài viết này. Nếu không có những hình ảnh của các anh
chị và của bạn Thái Lý thì bài viết dưới đây chắc chắn là rất khô khan và vô
cùng thiếu sót.
Một lần nữa xin thành thật cảm ơn các anh chị và Thái Lý
nhiều lắm.
Trân trọng,
Hai Trầu
Houston-Lấp Vò ngày 27.12.2020
---
Nhắc tới nhà quê ở miền Tây là nhắc tới những làng mạc nằm
dọc theo các kinh rạch chằng chịt với hình ảnh các cây cầu khỉ, cầu ván nằm rải
rác khắp mọi nơi; đồng thời nhắc đến đời sống ở nhà quê vùng sông nước này cách
nay sáu bảy chục năm, tức là nhắc tới đời sống nông nghiệp nên không thể không
nhắc tới những dụng cụ cùng các vật dụng cần thiết mà mỗi nhà đều phải có dù ít
hay nhiều tùy theo công việc đồng áng cùng điều kiện tài chánh gia mỗi đình mà
dân quê cần mua sắm để có mà dùng tùy theo mỗi vụ mùa; mà ở nhà quê lại có rất
nhiều mùa (*) nên việc nhắc lại các vật dụng cần thiết ngày trước mà ngày nay
ít người còn nhớ qua những ký ức nghèo nàn của một người nhà quê già có lẽ là
một việc cũng nên khuyến khích…
I/ Lu hũ khạp…
Trước nhứt, là việc nước nôi cần trong đời sống mỗi ngày.
Mặc dù làng mạc miền Nam,
làng nào cũng nằm cặp theo các dòng sông rạch nên nước sát bên bến sông nhưng
bạn cũng cần phải có những dụng cụ để chứa nước dùng trong việc nấu nướng, ăn
uống hoặc tắm giặt. Do vậy mà dân quê cần có những lu hũ, những ảng, những khạp
để chứa nước. Rồi hồi xưa làm gì có máy bơm để bơm nước lên chứa trong các lu
khạp ấy, do vậy mà dân quê mới chế ra cách đan những chiếc gàu bằng tre, rồi
trét chay lên những chiếc gàu ấy vừa để nước không bị chảy ra mỗi khi dùng gàu
gánh nước vừa để chiếc gàu được dùng lâu mà không bị hư hao. Gàu thì phải có
cặp, có đôi, và phải gánh đôi gàu lên vai mà gánh nước từ dưới sông lên nhà; từ
đó có thêm cái đòn gánh làm bằng tre cật, mỏng, cứng chắc lấy từ gốc tre già
làm đòn gánh. Nước gánh lên nhà ở nhà quê chứa vào các lu khạp này, rồi lóng
phèn chua nhằm làm cho bùn lắng xuống để nước trong mà dùng.
Trong các lu chứa nước, thì cái lu nước uống ngay mái hiên
mỗi nhà từ ngoài sân bước vào, thường nhà nào cũng dùng cái kiệu còn gọi là cái
ché để đựng nước. Cái kiệu màu da lươn, gần miệng kiệu có đắp hình con rồng cho
có vẻ vừa đẹp vừa thanh bai, sạch sẽ. Ở gần đáy kiệu hơi tóp lại, gần miệng
kiệu phình ra và miệng kiệu thì hơi túm lại một chút. Trên miệng kiệu có nắp
bằng thiết hoặc bằng ván để đậy miệng kiệu hầu tránh bụi bặm và có một cái gáo
dừa hoặc có cái ca bằng nhôm úp lên nắp kiệu để múc nước.
Tiếp đến là các loại lu lớn, lu nhỏ dùng chứa nước hoặc đựng
muối mắm trong nhà. Lu lớn chứa cỡ ba giạ trở lên gọi là mái để phân biệt với
lu nhỏ. Những loại lu gọi là mái này có hai loại là mái đầm và mái vú. Mái vú
là loại lu có sức chứa khoảng từ ba giạ lúa hột trở lên, các lò sản xuất có đấp
thêm bốn cái núm gần miệng lu để dễ nắm, để vịn vào khi di chuyển. Loại mái đầm
là loại lu lớn nhưng không có núm như mái vú và thấp hơn. Các vùng nước mặn
hoặc vủng nước pha chè miệt gần biển người ta dùng các loại lu lớn này để chứa
nước mưa vì nó chứa được nhiều nước. Các vùng khác, nhứt là các vùng nước ngọt người
ta không cần chứa nước nhiều như các vùng miệt nước mặn nên mái đầm, mái vú
được sử dụng trong việc chứa lúa giống, giú chuối hoặc dùng để đựng mắm; nhứt
là các vùng Mặc Cần Dưng, Cầu Số Năm, Vĩnh Hanh, Cần Đăng, Trà Kiết, Định Mỹ,
Ba Bần, Phú Hòa thuộc Long Xuyên hoặc các vùng An Phú, Tịnh Biên, Tri Tôn, Tân
Châu thuộc Châu Đốc người ta dùng các loại lu lớn này để làm mắm vì các vùng
vừa kể tới mùa tát đìa, tát mương, làm lóng cá đen, cá đồng rất nhiều, lu khạp
nhỏ chứa mắm hổng đủ.
Khạp da bò là loại lu có màu da bò, trơn láng, miệng và đáy
tương đối gần bằng nhau, đường kính của miệng khạp khoảng 8 tấc tây, bề cao
cũng khoảng chừng cao hơn đầu gối. Mỗi khạp đều có nắp đậy. Các loại khạp này
có lúc dùng chứa nước nhưng thông dụng nhứt ở các vùng có cá linh người ta dùng
khạp da bò để ủ nước mắm cá linh vào mùa cá ra sông vào tháng 10, tháng 11 âm
lịch. Mỗi khạp da bò có thể ủ được một giạ rưỡi cá linh tươi mới bắt lên khỏi
mặt nước. Với số lượng cá như vậy, tùy theo kinh nghiệm mỗi người mà dùng lượng
muối cho vừa nước vừa cái; thông thường trung bình là năm lít muối cho một khạp
ủ 1 giạ rưỡi cá linh thì nước mắm ngon; nếu quá lượng muối này thì nước mắm bị
mặn hoặc lượng muối ít hơn thì mắm bị trở, bị hư. Cách ủ mắm thì cứ một lớp cá,
rải một lớp muối và cứ rải đều như vậy, đậy nắp kín, để ngoài nắng, sau khoảng
ba tháng mở nắp ra xem thấy mắm có mùi thơm là có thể múc mắm ra nồi nấu cho
nước mắm sôi lên, để nguội và múc mắm trong nồi đổ vào cái rổ thưa có trải khăn
lượt để lượt nước mắm. Nước mắm mới lượt này gọi là nước nước mắm nhứt, nước
mắm nguyên chất, rất thơm và ngon. Để tiết kiệm, người ta đổ nước thêm và nấu
xác mắm vừa lượt xong nầy thêm một lần nữa và khi nồi nước mắm này sôi cũng múc
ra rổ lượt như lần trước gọi là nước mắm nhì; tuy nước mắm nhì nhưng hồi đó ở
nhà quê bà con vẫn thấy nước mắm nhì còn rất ngon dùng để kho cá, kho thịt còn
tốt hơn ngày nay dùng nước mắm đựng trong chai bán ở các chợ… thiếu hẳn chất cá
nguyên chất.
Tiếp nữa, còn có những lu nhỏ hình ống, miệng và đáy lu có đường
kính cỡ ba tấc và có sức chứa khoảng 20 lít, da lu màu sậm, thường dùng để đựng
đường mía ở các lò đường hoặc chứa mắm muối dùng trong nhà; loại lu nhỏ này
được gọi là hũ như hũ đường, hũ mắm. Còn cái ảng là một dụng cụ bằng sành, đáy
lớn, miệng rộng, chiều cao khoảng khỏi đầu gối, dùng để chứa nước đặt tại các
cầu tắm giặt nơi ao hồ hoặc các bến sông trước nhà để tiện múc nước chứa và
tiện dụng luôn thể. Hồi đời trước vào mùa hè trời oi bức thường hay có các dịch
bịnh, ở nhà quê người ta dùng các ảng miệng lớn này pha nước vôi để trẻ nhỏ tắm
khỏi bị bịnh.
 |
| Bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc bên kiệu đưng nước uống ở Bình Quới (Sài Gòn) [Trang nhà Bs Đỗ Hồng Ngọc ngày 20.11.2020] |
II/ Vật dụng trong nhà
Vì đời sống ở nhà quê là đời sống nông nghiệp mang tính tự
túc, tự lực; nên hồi đời xưa mỗi nhà tự xay lúa lấy gạo để nấu ăn nên nhà nào
cũng phải sắm một cái cối xay lúa. Cối xay lúa thường thường làm bằng tre và
xảm đất sét cho cái cối có trọng lượng khá nặng để khi mình đẩy giằng xaythì
sức nặng ấy ma sát vỏ lúa và làm tróc mấy vỏ lúa này, gọi là trấu. Mỗi cối xay
lúa gồm có hai thớt. Thớt dưới cố đinh, thớt trên xoay quanh một cái trục có
chiều cao chừng năm phân tây, trục cố định này có tên gọi là ngỗng cối. Thớt
trên có hai tai cối đối xứng nhau và mỗi tai cối có lỗ tròn để khi xay lúa mình
máng cái giằng xay vô cái lỗ tròn này để xay lúa. Cái giằng xay hình chữ T (còn
gọi cần xay hay cán cối xay dài), nơi đầu giằng xay có hình ngang chữ T được
buộc lên đòn tay nhà, hoặc trính nhà hay buộc lên nhánh cây lớn vững chắc; còn
đầu giằng xay kia cúp xuống thành góc vuông làm thế nào để giằng xay ở thế cân
bằng khi nằm ngang; ở đầu này có gắn một khúc sắt nhỏ dài cỡ một tấc được đặt
vô một trong hai cái lổ tròn chỗ hai tai cối xay. Thế rồi, muốn xay lúa người
ta đổ lúa vô cối xay và đứng ở cuối giằng xay và bắt đầu đẩy giằng xay theo
chiều kim đồng hồ; khi cối được chuyển động như vậy thì hột lúa bắt đầu được
rút xuống và hai thớt cối với các răng cối ngược chiều nhau làm vỏ lúa từ từ
trốc ra và còn lại hột gạo theo các kẽ của răng cối đẩy ra chiếc đệm lót sẵn
dưới đáy cối để hứng gạo. Xay hết cối lúa này người ta đổ thêm lúa vào và xay
tiếp cối lúa khác cho đến khi nào số lúa mình muốn xay đã xay xong thì thôi.
Muốn xay lúa cho khỏe, thường có hai hoặc ba người luân phiên nhau để đẩy giằng
xay hầu tránh bớt việc mỏi tay. Sau khi xay lúa xong, người ta phải dê bỏ vỏ
trấu còn sót để lấy gạo. Các công đoạn xay lúa, dê trấu đều dùng đệm bàng để
hứng gạo và trấu thì do gió hoặc dùng chiếu để quạt gió khi dê, cho nên trấu
bay ra ngoài trên mặt đất. Sau khi dê trấu và bụi bặm bay hết rồi, lúc bấy giờ
chỉ còn lại gạo và gạo này dân quê gọi là gạo lứt vì hột gạo còn lớp vỏ mỏng
sậm chưa tróc nên ở nhà quê phải giã gạo này cho tróc vỏ lứt để thành gạo
trắng. Sau này, mấy năm cuối thập niên 1940 các vùng Bình Hòa (Long Xuyên), Lấp
Vò (Sa Đéc) và nhiều vùng khác mỗi nơi đều có nhà máy xay lúa với ống khói cao
khỏi nóc nhà nên việc xay lúa lấy gạo đỡ cực hơn hồi trước nhiều nhưng gạo xay
tay thì ngon cơm hơn.
Trong việc giã gạo thì có cối giã gạo làm bằng cây, thường
thường người ta lựa khúc cây lớn rồi đục bỏ cái ruột cây để làm cối giã gạo
bằng chày vồ; loại cối này vừa nặng, vừa bền ít khi bị bể hoặc xứt mẻ. Ngày xưa
người ta thường giã gạo chày đôi, tức hai người đứng đối diện hai bên cối giã
gạo, mỗi người cầm một cái chày, người này giã chày xuống và vừa lấy chày lên
thì người kia tiếp theo quết chày xuống và cứ tuần tự như vậy mà không bị quết
trúng lẫn nhau cho tới khi nào cối gạo được giã trắng thì thôi. Có trường hợp
những đêm trăng sáng tụ họp vui chơi có thêm người thứ ba nữa, các động tác
quết chày xuống và lấy chày lên cũng luân phiên liên tục như vậy, người ta gọi
là giã gạo chày ba. Để cho vui, những đêm trăng ở nhà quê cùng nhau giã gạo vui
lắm!
Gạo giã tùy theo mình muốn giã trắng thì giã hơi lâu và nặng
tay một chút, còn muốn giã lứt thì giã nhẹ tay hơn để lớp cám mỏng còn dính lại
chút ít nơi hột gạo; sau khi giã gạo xong là tới màn sàng gạo để loại các loại
tấm cám ra và chỉ còn lại gạo trộng. Muốn sàng gạo như vậy, trước tiên phải sắm
cái sàng. Sàng được đan bằng trúc hoặc tre mà các rẻ tre trúc này phải được chẻ
mỏng và chuốt cho bóng láng. Có hai loại sàng: sàng thưa và sàng dày. Sàng thưa
để bắt thóc, và sàng dày để bắt tấm. Cử động khi muốn sàng bắt thóc hay bắt tấm
người ta cầm cái sàng bằng hai tay và cứ xoay cái sàng nửa vòng tròn qua tay
mặt rồi qua trở qua tay trái một cách uyển chuyển, nhẹ nhàng và cứ lắc như vậy
cho tới khi thấy trên sàng còn lại gạo nguyên hột gọi là gạo trộng. Hết sàng
này bắt đầu trúc gạo vô thúng và sàng tiếp cho tới khi nào xong thì thôi.
Thường thường khi muốn sàng gạo người trả trải dưới đất một
chiếc đệm bàng để hứng tấm hoặc cám; nhưng có khi người ta không dùng đệm mà
lại dùng cái nia hứng bên dưới, vậy nên trong nhà phải sắm thêm cái nia. Cái
nia được đan ( còn gọi là đương) bằng tre hay trúc, đáy nia cạn, có vành cứng,
đường kính chừng 8 tấc đến một thước tây hoặc lớn hơn tùy ý thích của mỗi
người. Thường thường nia, rổ, sàng do chính chủ nhà chẻ tre trúc để đan, nhưng
có người cũng ra chợ mua các dụng cụ này; những loại rổ, sàng, nia mua ở chợ
dân quê gọi là “đồ hàng” tức là những đồ vật làm sẵn, mau hư, không bền như
mình tự làm lấy. Vì dùng nia hứng tấm cám nên trong dân gian có tục ngữ “Lọt
sàng xuống nia” là do vậy.
Ngoài cối xay lúa, nhà quê còn sắm thêm cối xay bột bằng đá.
Cối có hai thớt, thớt trên và thớt dưới; miệt núi Sập, núi Ba Thê thuộc Long
Xuyên chuyên sản xuất loại cối xay bột bằng đá này.
Ngoài ra, trong nhà bếp còn có thêm nhiều cái rế để lót nồi
trách cho khỏi dính lọ vì ở nhà quê nấu ăn bằng củi nên nồi có nhiều lọ dính
bên ngoài. Rế thường thường đan bằng tre hoặc trúc. Ở nhà quê người ta tự chẻ
tre hoặc trúc để đan rế dùng trong nhà, nhưng có người cũng ra các tiệm bán rế
đan sẵn mà mua về dùng để lót đáy nồi.
Về củi chụm trong bếp có hai loại củi tiêu biểu ở nhà quê là
củi tre và củi săn. Củi tre là các nhánh tre được chặt ra rồi phơi khô bó lại
thành từng bó để dùng trong việc nấu nướng; dân gian có câu tục ngữ “củi tre dễ
nấu, chồng xấu dễ xài”; còn một loại nữa là các nhánh cây săn chắc được cưa
thành từng khúc rồi bửa ra đem phơi khô, bó lại thành từng bó rồi chất vào
thành từng cự để dùng trong việc nấu nướng; loại củi này dân quê gọi chung là
củi săn. Những loại cây ở nhà quê ưa làm củi săn gồm các nhánh cây trồng trong
vườn hoặc mọc hoang ngoài bờ mương, vườn tre như cây bần, cây gáo, nhánh sao,
nhánh dầu, cây bằng lăng, cây mù u, nhánh xoài, cây me nước…, cây nào cũng có
nhưng nếu các loại cây nhánh ấy trước khi muốn làm củi mà được ngâm trong nước
dưới mương, dưới ao cá hoặc dưới hầm một thời gian rồi mới vớt lên làm củi thì
củi cháy rất tốt, dân quê gọi cháy rất “đượm”. Các nhánh chà người ta chất trên
sông, sau khi mãn mùa chà nếu đem số chà này làm củi thì hết sẩy! Lửa cháy đượm
lắm, hổng có khói!
Tóm lại, vì cần phải cưa cây, bửa củi nên trong nhà phải sắm
thêm cây cưa và vài cái búa nữa. Cưa thì có cưa tay; búa thì có búa nhỏ bửa
củi, búa tài-xồi (ở nhà quê còn gọi là “búa kinh”) tức là loại búa lưỡi lớn,
cán dài, phải đứng cầm búa mới bửa những khúc củi lớn ra thành những miếng củi
vừa phải; rồi dùng búa nhỏ vừa với tay cầm để chẻ những miếng củi này ra từng
miếng củi nhỏ để dễ chụm trong cà rang.
Ở nhà quê có cái vui là trước khi có đám tiệc lớn như đám
giỗ hằng năm hoặc sắp có đám hỏi, đám cưới người ta chuẩn bị cưa cây hoặc mé
nhánh cây sao, cây dầu rồi đem ngâm nước cho rụng hết lá rồi vớt lên chặt ra
làm củi để chụm lửa trong việc nấu nướng đám tiệc. Hồi đời trước có tục đi làm
rể; tức là sau khi chàng trai đi hỏi vợ rồi, chờ tới ngày làm lễ cưới có khi
vài ba năm mới làm đám cưới được vì chờ ngày tháng cho hạp, thì chàng rể tương
lai phải qua nhà gái làm rể; nhứt là mấy tháng gần tới ngày cưới, chàng rể
tương lại phải ở lại nhà gái làm những công việc như tiếp bửa củi lo đám cưới,
tiếp che nhà khách vân.vân… Có nhiều nhà gái có ý muốn thử sức chàng rể bèn đem
những gốc bằng lăng, gốc sao, gốc mù u là các loại gốc cây rất dẻo nên rất khó
bửa để cho chàng rể thử bửa làm củi. Sau khi cưới được vợ về rồi sau này có con
cháu đầy đàn trong lúc gia đình họp mặt vui vẻ người ta mới ngồi nhắc lại
chuyện đời xưa ba đi làm rể bên ông bà ngoại bửa củi gần chết rồi cùng nhau
cười rất vui và hổng có trách móc gì.
Thêm nữa, trong bếp lúc nào cũng có vài ba cây chổi để quét
nhà. Có hai loại chổi mà ở nhà quê ưa dùng là chổi tàu cau và chổi ráng. Chổi
tàu cau người ta lấy tàu cau khô trong vườn rụng xuống rồi đem tước bỏ các lá
mỏng đi chỉ chừa cái cọng cứng thôi và kết nhiều tàu cau lại để làm chổi. Chổi
ráng là lọai chổi làm bằng cây ráng; loại cây ráng này mọc hoang trong các vùng
rừng tràm hoặc vùng nước mặn, lá dày, thân cứng; sau khi chặt ráng về người ta
phơi khô và ép cho lá ráng cùng nằm một chiếu và bó lại nhiều nhánh ráng như
vậy làm thành chổi. Miệt Long Xuyên, Châu Đốc, Sa Đéc không có cây ráng, nên
các miệt dưới như Cà Mau, Rach Giá ghe buôn ưa chở loại chổi ráng này lên miệt
trên để bán cho cư dân ở đây mua về dùng rất tiện và bền. Ngoài hai loại chổi
tàu cau và chổi ráng, mấy năm sau này còn có loại chổ bông cỏ, ngọn chổi mềm,
mịn thường dùng để quét các nhà có lót gạch tàu, gạch bông rất tiện.
Nói tới bếp núc mà không nhắc nồi trách thì còn thiếu. Dường
như nhà nào cũng có một cái giàn bếp đắp bằng đất hoặc xi măng trên cái khuông
bằng gốc tre hoặc bằng cây gỗ, cao cỡ chừng một thước tới 1thước 2, trên đó để
được khoảng ba bốn cái cà rang hoặc vài cái lò; loại cà rang và lò làm bằng đất
nung ngoài Phú Quốc (Rạch Giá) thì xài rất bền, lâu bể và có ghe buôn họ chở
loại cà ràng này vô bán khắp các làng mạc vùng này. Thêm nữa nhà nào cũng có đủ
thứ nồi bằng đất như nồi đất nhỏ dùng nấu cơm; nồi đất lớn hơi túm miệng, đáy
bầu, hông phình, nhỏ hơn cái trã dùng hấp bánh gọi là cái trách; còn cái trã là
cái trách lớn, là thứ nồi tròn bằng đất nung, đáy bầu, hông phình rộng ra,
miệng trã lận vành chắc chắn có ý cho khi mình nhắc cái nồi lên xuống bếp dễ dàng
và không bị xứt bể, thường dùng để nấu bắp, hấp bánh tét, bánh ú, hoặc nấu nếp
quết bánh phồng dịp Tết nhứt. Ngoài ra còn có cái mẻ để kho cá. Hồi xưa, ngoài
những nồi trách bằng đất, đời cố cựu còn có loại nồi đồng, mâm thau; rồi sau
này mấy năm 1950 có các loại nồi nhôm, mâm nhôm, rồi tới thời kỳ có nồi làm
bằng gang (gang là loại sắt có từ 2,5% đến 6% các-bon, giòn và cứng hơn
sắt) … nhưng hổng có nồi nào nấu cơm ngon cho bằng nồi đất nấu cơm gạo lúa mới
và mẻ cá kho khô bỏ thêm vài chùm tiêu non đăm nhuyễn, mẻ cá kho vừa thơm vừa
ngon hơn nữa! Gặp lúc bụng đói là ăn cơm hết nồi luôn!
Ở nhà quê do nhà nào cũng làm ruộng nên ở dân quê phải có
thúng dê, thúng giạ, thúng dê đong, thúng giạ đong, thúng giạ rưỡi. Thúng dê là
loại thúng nhỏ dùng để dê lúa; thúng dê đong là loại thúng dùng để xúc lúa vừa
đủ 20 lít mỗi khi cần bán lúa người ta dùng thúng này để đong lúa bán bằng
thùng hay bằng táu 20 lít. Còn thúng giạ là loại thúng đựng được từ một giạ lúa
trở lên; thúng giạ đong là thúng dùng xúc lúa để đong bán cho bạn hàng (loại
thúng này gọn nhẹ, khi xúc đầy thúng lúa để đổ vào cái giạ 40 lít khi đong lúa
bán thì vừa đủ 1 giạ, hoặc dư chút ít, chứ không dư nhiều như thúng giạ thường,
nên gọi là thúng giạ đong); thúng giạ rưỡi là thúng chứa được 1giạ rưỡi lúa
hột. Hồi đời trước bán lúa tính bằng giạ nên các nhà có ruộng nhiều cỡ vài ba
mẫu tới vài chục mẫu thường sắm thêm cái giạ lít, vừa đúng 40 lít, để đong lúa
bán; ngoài ra còn sắm thêm cái táu nhỏ (còn gọi cái thùng) đựng được 20 lít,
bằng nửa giạ; rồi có thêm cái lít để khi cần đong gạo, đong cám, đong đậu; một
lít như vậy bằng 4 lon sữa bò hiệu con chim hồi đó hoặc hiệu ông thọ sau này!
Về vật dụng trong nhà cũng không thể thiếu các loại rổ thưa,
rổ dày để tiện dụng tùy theo từng công việc. Rồi thêm nhà nào trồng nhiều xoài
phải có thêm vài ba cái lồng làm bằng ngọn tre xiêm, tre bông dùng để bẻ xoài;
có cần xé đựng xoài; cần xé thì có cần xé đít vuông, cần xé đít bầu và hơi tròn
ở bên hông, và nhiều thứ lặt vặt khác nữa….
Có thêm cái rổ lớn gọi là rổ xúc, vành rổ cứng, đường kính
cỡ 8 tấc, đáy sâu cỡ 4 hoặc 5 tấc tây, thường dùng để xúc lùm chỗ nước sâu; và
cái sịa bằng tre (viêt với chữ “s”), lỗ sịa nhỏ, đáy cạn, đường kính từ 1 thước
tây trở lên dùng để xúc tép chỗ nước cạn hoặc phơi cau khô, chuối khô và còn
nhiều lắm, kể hổng xiết!
Tóm lại, việc nào vật nấy, dân quê cố gắng sắm sửa sao cho
vừa túi tiền để có vật dụng đủ dùng trong nhà khi cần để đỡ phải mất công cái
gì cũng chạy đi mượn ở hàng xóm láng giềng là rất mừng.
Vài hình ảnh tiêu tiêu biểu:
III/ Vật dụng làm vườn, làm ruộng
Ở nhà quê nhà nào cũng có chút vườn, không nhiều thì ít nên
nhà nào cũng sắm vài dụng cụ cần thiết để làm công việc trồng trọt, ruộng vườn
này. Trước nhứt muốn lập vườn phải có cái len để đào đất. Có hai loại len: Len
miểng và len thùng. Len miểng đào đất khô trên vườn; len thùng vít đất bùn dưới
mương, dưới rạch bơi lên bờ chứa ở một góc nào cho đất bùn khô lại và khi đất
khô lấy đất này bồi bổ mấy gốc cây ăn trái trong vườn, vì vậy, người ta còn
phải sắm thêm đôi ki đan bằng tre để gánh đất hoặc phải sắm thêm cái xuổng để
bứng cây con hoặc để dùng đào chuột. Xuổng thì có loại lưỡi rời bằng sắt, người
ta mua về từ chợ hoặc đặt ở lò rèn họ rèn rồi đem tra cán bằng cây săn chuốt
bóng để khi cầm cái xuổng không bị phồng tay; có khi người ta dùng nguyên ống sắt
tròn, dài cỡ tám tấc hoặc một thước rồi nhờ lò rèn chẻ ra một đầu rèn thành cái
lưỡi xuổng và cán xuổng là phần ống sắt còn lại, rất tiện lợi.
Việc ruộng nương rẫy bái cần thêm các dụng cụ như cái cày,
cái bừa để cày phá đất, cái trục để trục đất; cái bừa thì có hai loại là bừa
răng và bừa muỗng; bừa răng với răng bừa nhọn làm bằng cây hoặc bằng sắt; bừa
muỗng với răng bừa bằng sắt có hình dáng như cái muỗng. Hồi đời trước nhà nào
cũng có nuôi trâu bò để làm ruộng thì có thêm các vật dụng để nuôi bò như cất
chuồng bò để bò ở tránh mưa tránh nắng; còn trâu thì không cần chuồng cứ có gò
cao cho trâu nghỉ chưn nằm ngủ và có hầm cho trâu nằm tránh muỗi chích là
được; có thêm dây dàm (viết với chữ “d”) để cột bò trâu; có cộ trâu, cộ
bò để gom lúa bông về sân; có xe trâu, xe bò để kéo lúa hột từ trên đồng về
nhà; có mỏ xải (dân quê đọc trại thành “mỏ sảy”) để vít rơm, làm bã lúa khi bò
trâu vừa đạp xong một bã lúa ra lúa hột; có cái bừa cào (dân quê gọi trại là
“bồ cào”) để cào rơm, cào cỏ; có lưỡi hái để căt lúa, cắt cỏ bò; có cái phãng
để phát cỏ (phãng có nhiều loại như phãng cổ cò có cái chuôi eo lại dùng phát
ruộng sâu; phãng gai loại phãng hơi ngắn dùng để chặt bố; phãng giò nai là loại
phãng có cái chuôi dài dùng để phát ruộng khô hoặc ruộng cạn đều được); có cù
ngoèo (đọc trại là cù nèo, cù ngoéo) dùng để vừa kéo cỏ gom lại để phát cỏ cho
dễ mà cũng vừa để đỡ lưỡi phãng không bị trượt trúng vô chưn, vô giò; có vài
cái chét đễ dành giẫy cỏ sân lúa, cỏ vườn, cỏ rẫy bắp, rẫy đậu... Ngoài ra, còn
có thêm cái cuốc để cuốc đất vô chưn mía hoặc cuốc đất lên giồng trồng khoai
lang; cuốc thì có cuốc tai tượng là thông dụng vì nó bén và hơi bủm (hơi trũng
lòng) nên xúc đất được nhiều; sở dĩ gọi cuốc tai tượng vì lưỡi cuốc có bề mặt
lớn cúp vô giống như lổ tai voi; bên cạnh có có cái cúp với lưỡi cúp thẳng để
xới đất cục cho nhỏ ra.
Vài hình ảnh tiêu tiêu biểu:
IV/ Vật dụng chuyên chở, đi lại
Ở nhà quê vì là miền sông rạch chằng chịt nên phương tiện đi
lại thông dụng đời xưa là xuồng bộng, ghe cộ. Xuồng thì có nhiều loại xuồng và
bơi xuồng bằng giằm (viết với chữ “gi”, hổng phải “dằm”). Chẳng hạn như xuồng
nhỏ thì có xuồng ba lá, xuồng câu, xuồng lườn (là loại xuồng người ta dùng
nguyên một khúc cây và đục bỏ cái ruột cây đi, có mũi và lái thon nhọn, nhẹ
bơi, lướt nhanh trên mặt nước); xuồng cui thì mũi và lái hơi cao lên, nặng chở
dùng để chở lúa, chở vật nặng. Ghe thì có ghe tam bản, ghe cà-vom, ghe cui với
mũi và lái gần bằng nhau, ghe đục tiện cho việc chuyên chở cá từ nơi này đi nơi
khác mà cá vẫn còn sống vì nhờ hai bên hông ghe có đục lỗ cho nước ra vô thông
thương tự nhiên với hai đầu mũi ghe và lái ghe thì có hai tấm bửng ngăn cho
nước không vô được và nhờ vậy mà ghe lúc nào cũng nổi trên mặt nước như cái
phao, không bị chìm. Miệt Châu Đốc còn có ghe lườn, ghe mui lón; hồi đời xưa
nhiều nhà giàu có như điền chủ thường có ghe hầu, tức là loại ghe tam bản nhưng
có mui dài từ trước ra sau được chạm trỗ, sơn phết chim cho đẹp để khi cần các
chủ điền nay dùng loại ghe hầu này đi du ngoạn.
Nguyên tắc, khi đi xuồng trên sông thì bơi bằng cây giằm,
một người bơi lái, một người bơi mũi; nếu là hai vợ chồng cùng đi trên một
chiếc xuồng thì vợ thường thường ngồi bơi lái, chồng bơi mũi. Người biết
chuyện, ít có ai để vợ bơi mũi. Khi đi trên đồng lúa vào mùa nước ngập thì
xuồng được chống bằng cây sào vì nếu bơi thì vướng lúa, xuồng đi rất chậm. Cây
sào chống xuồng được làm bằng cây tầm vông phơi khô và uốn cho thẳng, láng để
khi cầm sào chống tay mình không bị phồng. Còn ghe thì không bơi được mà phải
chèo vì be ghe nổi lên cao, cách mặt nước rất xa. Tùy theo ghe lớn hoặc ghe nhỏ
mà ở mũi ghe có một một chèo và ở phía đằng cuối chiếc ghe có hai cột chèo.
Ngoài ra vì ghe lớn nên việc đi trong sông rạch gặp nhiều trở ngại nên trên ghe
lúc nào cũng có vài cây sào để phòng hờ khi cần có sào để chống đỡ cho khỏi bị
va chạm hoặc đụng vô đầu cầu hay những xuồng ghe khác, nhứt là lúc tấp vô đậu
nơi các bến chợ đông đúc dễ bị va chạm với nhiều xuồng ghe khác. Tục ngữ có
câu“Đứng mũi chịu sào”.
Trường hợp ghe xuồng muốn đi xa, từ tỉnh này qua tỉnh khác,
thì có tàu kéo ghe đường dài chừng nào muốn đi mình xin giòng ghe theo họ và
trả tiền công. Nhiều lúc có nhiều tàu kéo một đoàn ghe xuồng dài có tới cả mấy
trăm chiếc buộc dây nối đuôi nhau như vậy. Tới mùa cắt lúa, công cắt từ các
tỉnh Bến Tre, Vĩnh Long, Trà Vinh muốn lên miệt Long xuyên, Châu Đốc lãnh công
cắt lúa mướn, các bà con này luôn luôn phải giòng ghe xuồng theo các đoàn tàu
kéo này; đến lúc mãn mùa cắt lúa, bà con từ từ bơi xuồng hoặc chèo ghe chở theo
đầy lúa hột về nhà, mà trong bụng mừng vui dữ lắm vì được mùa cắt lúa trúng!
Sau này, khi có máy đuôi tôm đặt sau lái ghe thì người ta mua máy gắn sau lái
đi đây đi đó đỡ phải chèo ghe mỏi mệt, mà lại đi nhanh nữa
Khoảng cuối thập niên 1950, ở Rạch Giá có kiểu xuồng ghe
nhỏ, đít bằng, mũi hơi thon và cất cao lên được gọi là ghe tắc ráng; loại ghe
này gắn máy đuôi tôm ghe chạy lướt trên mặt nước rất nhanh nhờ mũi ghe cơi lên
khỏi mặt nước; lúc bấy giờ ghe chạy nhanh như rắn lãi chạy và dân quê đặt tên
cho loại ghe này “vỏ lãi”.
Tới thời kỳ cơ giới hóa nông nghiệp với máy cày, máy suốt
lúa thịnh hành, để chở những chiếc máy này với sức nặng có tới cả mấy tấn, các
trại đóng xuồng ghe nghĩ chế ra cách đóng các chiếc trẹt với be ván rất dày, bề
ngang rộng bề dài vừa với chiều dài các chiếc máy cày, máy suốt với bề đáy cạn
và di chuyên qua các kinh rạch rất thuận tiện. Ngoai việc vận chuyển máy móc
như vừa kể, trẹt còn được dùng để đưa đò ngang qua sông rất thuận lợi vì chở
được nhiều người như đưa rước khách bộ hành, đưa học trò qua sông đi học , mà
chiếc trẹt nó cũng vững vàng nữa vì cái đáy nó bằng và lớn nên không bị lắc qua
lắc lại như ghe nhỏ và nếu bến sông rộng có thể gắn máy đuôi tôm để chạy qua
chạy lại mỗi chuyến cho nhanh. Hồi đời trước, ở nhà quê có sắm xe đạp để làm
phương tiện đi lại trong làng, tới đầu thập niên 1950 có xe gắn máy, xe mô tô
nhưng cũng ít nhà có sắm xe gắn máy; mãi tới thập niên 1960-1970 thì xe gắn máy
hiệu Honda của Nhựt rất thịnh hành.
Vài hình ảnh tiêu tiêu biểu:
V/ Vật dụng bắt cá tôm
Ở nhà quê mà lại là nhà quê miền sông rạch nhiều, mùa nước
lên thì đồng ruộng mênh mông nước ôi thôi là nước nên cá tôm nhiều lắm; thành
ra sống ở nhà quê nhà nào cũng sắm một ít dụng cụ giăng bắt cá tôm để làm thức
ăn trong gia đình mỗi ngày; nếu có dư còn có thể mang ra chợ bán để thêm chút
tiền mua dầu lửa, mua mắm muối…
Trước nhứt là các loại câu giăng, câu cắm, câu thả. Câu
giăng thì nhà nào cũng có năm ba gắp câu giăng, mỗi gắp khoảng 100 lưỡi. Có hai
loại lưỡi câu thông dụng đó là lưỡi câu uốn và lưỡi câu đúc. Lưỡi câu uốn người
ta dùng dây kẻm nhỏ hoặc vừa để uốn lưỡi câu; sở dĩ người ta dùng dây kẻm vì
dây kẻm cứng mà chắc, khi cá dính câu ít bị hoác, còn dây chì thì mềm nên khi
gặp cá lóc lớn ăn câu câu dễ bị hoác và khi lưỡi câu mà bị hoác như vậy cá sẽ
sẩy. Ở gần chợ Cái Sao (Long Xuyên) có cả một dãy chòi bên lề đường liên tỉnh
số 9 chuyên môn uốn lưỡi câu các loại để bán; còn lưỡi câu đúc do nhà máy chế
biến thì bán ở chợ chỗ các tiệm chuyên bán chài lưới lưỡi câu có đủ các loại
lưỡi câu mà dân quê ưa dùng. Trong hai loại lưỡi câu này người ta thường uốn
theo hình dáng dấu chưn con ó, hoặc hình dáng chữ U, cả hai loại lưỡi này đều
có ngạnh để khi cá dính câu cá khó bị sẩy.
Lưỡi câu dấu ó vì giọng câu nhỏ, nên hợp với các loại cá
miệng nhỏ như cá trê vàng, cá trèn, cá thác lác; lưỡi câu đúc giọng câu lớn,
thích hợp với các loại cá lớn như cá lóc, cá bông, cá lăng, cá kết, cá trê
trắng, cá ngác, cá tra, cá bông lau, cá vồ, cá hô, cá leo, cá kết...
Khi bạn có đủ dụng cụ gồm lưỡi câu, giường câu, nhợ câu (nhợ
câu là loại dây gai, dây gân có độ mềm hơn giường câu, chẳng hạn giường câu
dùng chỉ đậu 9, thì nhợ câu đậu 6, đậu 7, nhằm mục đích để nhợ câu dịu dàng hơn
khi lưỡi câu nằm trong nước nhằm làm cho cá dạn ăn) và gắp câu, rồi thì bạn chỉ
cần lấy nhợ câu dài khoảng 3 tấc và tóm lưỡi câu lại ở ngay cái chuôi của lưỡi
câu; kế tiếp khi đã tóm câu xong xuôi đâu đấy thì bắt đầu buộc các lưỡi câu đó
vào giường câu; để cho câu không bị rối, lúc vừa buộc câu vào giường câu xong
người ta lấy lưỡi câu máng vào gắp câu; và rồi buộc tiếp lưỡi câu khác và máng
vào gắp như trước cho tới khi nào xong 100 lưỡi cho mỗi gắp như vậy là xong.
Nhớ là khoảng cách giữa hai lưỡi câu chia đều nhau, thường thường là khoảng
cách chừng 1thước hoặc 1 thước 2 tây cho một lưỡi để khi cá ăn câu các con cá
khác không bị nhát, vẫn cứ kiếm mồi và có thể ăn câu tiếp, vị chi nếu mình muốn
một gắp câu gắp được 100 lưỡi thì giường câu với sợi dây nilon hoặc dây gai đậu
8 hoặc đậu 9 phải dài cỡ hơn 100 thước vừa trừ bì hai đầu giường câu để còn một
khoảng cách khoảng dư cỡ 1 thước là được để khi bủa câu mình buộc vô hai cây
đài cấm ở hai đầu giường câu.
Xin nói thêm về gắp câu hình dáng là một miếng cật tre già
và dày, bề dài khoảng một gang tay tức khoảng hơn hai tấc. Sau khi kiếm miếng
cật tre dày như vậy người ta mới dùng mác vót bén khoét miếng cật tre ấy thành
cái rảnh nhỏ làm thế nào để khi mình máng lưỡi câu vô cái gắp nó không bị kẹt
cứng mà cũng không bị lỏng qúa; vì chật quá thì khi mở lưỡi câu ra để bủa câu,
câu sẽ dễ bị chậm, trở ngại; còn nếu quá lỏng lẻo, lưỡi câu dễ bị rớt ra ngoài
và bị rối nùi.
Đó là những luồng câu dài giăng bắt cá trèn, cá thác lác, cá
trê bằng mồi trùn, mồi tép và bủa trên những vạt đất rộng theo luồng giữa đồng
có nhiều rong đuôi chồn hoặc mã đề vì mấy vạt đất này các loại cá này ưa ở. Còn
nếu giăng câu cặp mé vườn thường thường mỗi luồng câu chỉ có khoảng 5 hoặc 10
lưỡi câu là tối đa vì giăng câu cặp mé vườn không phải chỗ nào cũng bủa câu
được mà phải lựa chỗ nào êm mà mình biết là cá ưa tới đó tìm mồi; thường thường
giăng câu cặp mé vườn người ta dùng mồi chạy như mồi cá linh non, mồi nhái, mồi
cá sặt non, cá rô non thì loại câu này ưa dính cá lóc, vì vậy phải canh làm sao
cho lưỡi câu vừa chí mí mặt nước thôi để cho con mồi chạy nhảy, bơi lội nơi mặt
nước và cá thấy mồi tung tăng như vậy là chúng thích lắm và nhảy lên táp miếng
mồi liền hà! Nếu để ngầm lưỡi sâu quá, cá mồi sẽ bị vướng cỏ không lội được thì
có khi cá mồi sẽ bị ngộp nước và con mồi bị chết, cá hổng khoái lắm nên câu ít
dính cá là do vậy.
Vào tháng 9, tháng 10 âm lịch, muốn giăng câu cá lóc lớn,
người ta giăng câu ngầm mùa nước nhớm giựt. Muốn giăng câu ngầm người ta phải
lội xuống nước dùng lưỡi hái cắt cỏ cho trống và dọn một cái luồng dài tùy theo
số câu mình muốn giăng, có khi một luồng câu dài cả mấy trăm thước. Sở dĩ dọn
luồng câu vào mùa này vì câu ngầm giăng bằng mồi ốc, mồi cua nhỏ, nên có luồng
trống như vậy để cua bò tới bò lui dễ dàng mà không bị vướng cỏ và cá dạn ăn
câu và luồng câu cứ để một chỗ hoài, không phải dời luồng như mùa nước ngập
mênh mông đầy đồng.
Ngoài câu giăng, ở nhà quê còn dùng câu cắm, câu thả hoặc
câu rê, câu phượt, câu nhắp.
Câu cắm thì mỗi cần mỗi lưỡi và cắm dọc theo các mé mương,
bờ kinh, hoặc các giồng ranh với mồi chạy hoặc mồi ốc để bắt cá trê, cá lóc;
tùy loại cá, và tùy mùa có khi dùng mồi trùn, mồi cắt thì cá mới ăn nhứt là vào
mùa lạnh, cá bị ê răng nên mồi cắt là thích hợp nhứt. Câu thả là loại câu người
ta buộc lưỡi câu và một khúc sậy hoặc ống trúc cỡ ba bốn tấc nhằm mục đích làm
cái phao cho câu nổi trên mặt nước; sau khi móc mồi xong mình mới lựa chỗ nào
êm êm nhắm có cá là vạch lỗ trống để thả lưỡi câu xuống chỗ đó; khi cá đi kiếm
ăn gặp mồi đang treo lơ lững dưới nước là nó ăn liền rồi bắt đầu cá lội lung
tung để tìm cách thoát ra, và rồi bị vướng vô cỏ nằm đó đến khi người ta thăm
câu gặp cá dính chỉ cần lấy rổ hoặc lấy vợt xúc cá vô rổ và gỡ cá thôi. Thường
thường có người thả mỗi lần như vậy khoảng 100 lưỡi câu hoặc nhiều hơn và có
hôm may mắ trúng chỗ cá nhiều họ kiếm được cả giỏ cá chứ hổng ít. Vui lắm!
Câu nhắp với với cần câu là ngọn tầm vông vừa phải và gọn
chuốt cho láng; ở đầu ngọn cần câu tóm nhợ câu ngắn có chiều dài khoảng vài 2
hoặc 3 thước tây, lưỡi câu lớn; vào mùa nước giựt, người ta đi theo các gốc cây
lớn dưới sông hoặc ngồi nơi mũi xuồng cầm cần câu với mồi chạy như cá linh, cá
rô đồng còn nhỏ, cá sặt hoặc mồi nhái còn sống và bỏ gần mấy gốc gáo, gốc bần
và nhấp nhấp, nhử nhử như vậy, mấy con cá trú ngụ theo mấy gốc cây thấy mồi lội
tới lội lui chúng nhào lên ăn mồi và dính câu; người ta nhanh tay giựt mạnh cần
câu là dính cá.
Câu rê thì cần câu là một cây trúc dài làm cần câu; ở đầu
ngọn cần câu người ta tóm một nhợ câu với lưỡi câu đúc lớn để bắt cá lóc. Sở dĩ
gọi câu rê vì khi quăng câu với mồi chạy móc sẵn người câu cá cầm cần câu rê
qua rê lại nhằm nhử mồi cho cá thấy mồi và ăn câu. Còn câu phượt thì cũng y
loại câu rê nhưng nhợ cầu dài hơn và người ta quăng lưỡi câu thật xa trên mặt
kinh, mặt hồ nghe tiếng nhợ câu xé gió một cái vút vậy đó và rồi mới kéo lê nhợ
câu vô mình, trên đường kéo nhợ câu cá lóc ở gần đó thấy mồi đang di chuyển là
nhảy lên táp mồi liền hà; và người câu giàu kinh nghiệm khi biết cá cắn câu là
họ giựt mạnh một cái là dính cá và từ từ kéo cá vô bờ rồi bắt cá. Ham lắm! Cả
hai loại câu rê và câu phượt khi móc mồi người ta lấy cọng rau muống móc vô chỗ
mũi lưỡi câu choàng tới chuôi lưỡi câu nhằm khi mình rê câu hoặc quăng câu rồi
kéo câu rề rề trên cỏ câu không bị vướng cỏ mắc gốc.
Câu cần thì lưỡi câu loại nhỏ để câu cá nhỏ. Cần câu làm
bằng ngọn trúc và loại câu cần nhỏ này câu nhiều loại cá như lòng tong, cá he,
cá thỉu, cá rô đồng, cá rô biển, cá trèn, cá thác lác, cá dảnh, cá mè vinh; tóm
lại là cá gì câu cần câu cũng được nhưng có hai loại cá miệng nhỏ và ít ăn câu
là cá linh non và các sặt. Muốn bắt cá linh thì có nhiều cách như đăng đó,
giăng lưới, đóng đáy, vó cất; còn muốn bắt cá sặt non thì đặt lờ hoặc giăng
lưới. Hồi đời trước, dường như ở nhà quê nhà nào cũng có vài ba cần câu trong
nhà để câu cá ăn mỗi ngày.
Câu tôm cũng là một trong những thú nhàn ở nhà quê. Ngoài
việc đặt lọp, đặt lờ bắt tôm, người ta còn câu tôm bằng cần câu. Câu tôm bằng
cần câu có hai loại, một loại câu có lưỡi và một loại câu không cần lưỡi. Câu
có lưỡi thì lưỡi câu nhỏ và không có ngạnh vì tôm chỉ ngậm miến mồi chứ hổng có
nuốt mồi nên không lưỡi câu cần ngạnh. Câu không có lưỡi người ta dùng một cọng
dây chì và mồi câu là mồi trùn; loại trùn dân quê thường dùng làm mồi câu tôm
là trùn hổ đất. Người ta xỏ các con trùn vô cọng dây chì sau đó cuốn cọng
dây chì này lại thành một cục mồi lớn cỡ bằng trái chanh hoặc lớn, rồi ngồi nơi
mũi xuồng lựa bến vắng thả mồi và câu tôm. Cả hai cách câu tôm bằng lưỡi câu
hoặc không có lưỡi dân quê đều có thêm cái lồng đèn bánh ú, cái vợt với cán dài
vừa làm mái giằm vừa để vớt tôm khi tôm ăn mồi. Thí dụ bạn lựa chỗ nào nước
vận, tức chỗ dòng nước vừa chảy qua rồi dội cái doi đất và nước chảy vận lại là
chỗ tôm ưa ở; thế là thả câu và ngồi chờ; bạn sẽ nghe tôm nhâm nhi miếng mồi
ngon lành, dao động cần câu, lúc bấy giờ bạn từ từ kéo nhẹ cần câu lên nhắm vừa
tới gần mặt nước và tay kia bạn cằm sẵn cây vợt đưa nhẹ xuống nước và nhẹ nhàng
hứng tôm vô vợt; mọi động tác như kéo lưỡi câu lên và đưa vợt vớt tôm bạn phải
làm vừa nhanh vừa nhẹ nhàng là bạn sẽ có tôm đầy rộng, vui lắm!
Còn lưới thì hồi xưa người ta đương lưới bằng chỉ, bằng gai,
sau này có ni-lon người ta đương lưới bằng ni-lon. Lưới thì tùy theo loại lưới
bắt cá nào thì có tên loại lưới cá nấy. Chẳng hạn lưới giăng bắt cá rô thì có
lưới ca rô; lưới giăng bắt cá linh thì gọi lưới cá linh; lưới giăng bắt cá
trắng thì gọi là lưới cá trắng (hoặc gọi lưới thưa vì cá trắng như cá mè vinh,
cá dảnh có bề ngang lớn, có khi 6, 7 hoặc 8 phân, nên lỗ lưới cũng phải lớn
theo kích thước của cá, và gọi chung là lưới thưa; trường hợp muốn giăng bắt cá
hô, cá bông lau ở sông cái thì lỗ lưới cỡ một tấc tây trở lên mới bắt được mấy
loại cá lớn này). Hồi đó, trung bình nhà nào cũng có ít nhứt bốn năm tay lưới
mỗi loại và mỗi tay lưới dài chừng từ 50 thước tới 100 thước là thường.
Cách giăng lưới cũng tùy loại lưới mà giăng; chẳng hạn muốn giăng lưới cá linh
thì lựa chỗ đồng trống, chỗ mấy cựa gà bủa lưới đón cá đi; giăng lưới cá rô thì
bủa theo đường mòn giồng ranh cá rô ưa vô đó kiếm mồi; giăng lưới cá trắng trên
đồng thì dọn luồng băng qua những vạt rong đuôi chồn, vạt bông súng hay mã đề
các loại cá trắng ưa ở mà bủa lưới…
Bắt cá mùa mưa cá sắp lên đồng hoặc mùa cá ra sông vào tháng
10, tháng 11 âm lịch thì người ta dùng vó cất. Trong các nghề bắt cá thì làm
nghề vó cất là nhàn nhứt. Chỉ cần hạ vó xuống và cất vó lên là có dính cá,
không cần mồi, không cần dời chỗ; cứ cố định tại một địa điểm mà bắt cá hết mùa
này sang mùa khác; khi nào hết mùa thì cuốn vó lại và đem phơi cho vó khô và
chờ tới mùa đem ra móc vó lên bốn cái càng có sẵn và hứng cá! Trung bình từ khi
hạ vó xuống tới khoảng 20 phút hoặc nửa giờ là cất vó lên một lần là có cá dính
trong vó! Nhàn dư lắm!
Ở nhà quê, còn có nhiều dụng cụ bắt cá khác như lọp đặt bửng
để bắt tôm, lọp đặt tép, lọp bắt cá chạch; rồi lờ tôm, mùa tháng 5 chạy dài tới
tháng 10, tháng 11 âm lịch; tháng 5 thì đặt lờ dưới sông theo các mé cỏ dọc
theo các con kinh, con rạch nhỏ; khi nước nhiều tháng 8 tháng 9 âm lịch thì dời
lờ tôm lên đồng đặt mấy chỗ cựa gà nước vận tức là nước chảy qua rồi chảy vận
lại là chỗ tôm ưa bò tới bò lui kiếm mồi. Nhà nào cũng sắm sửa một ít lọp, một ít
lờ như vậy để đặt lọp đặt lờ bắt cá tôm. Nhà nào cũng sắm một bộ đăng đó để
đuổi cá linh, cá ròng ròng và thêm một ít ống trúm để đặt lươn. Cái nôm thì
cũng rất cần khi soi cá hoặc khi nước kém cần nôm cá dưới rạch lúc nước ròng
sát. Trúm thì làm bằng ống tre gai loại tre có lóng dài, ruột tre bộng, lớn,
chiều dài chừng 1,5 thước, một đầu để trống làm miệng trúm, một đầu chừa cái
mắt bít kín làm đáy trúm, các mắt tre ở giữa thì dùng cây nhọn như cây tràm
hoặc cây sắt thụt các mắt tre nhằm làm các mắt này bị bể ra để khi lươn chun vô
không bị vướng lại; miệng ống trúm có một cái hom nhỏ vừa với ống tre được xỏ
qua bằng một cây ghim tre nhằm giữ cái hom trúm cho khỏi bị rớt ra ngoài, đồng
thời cái ghim này cũng có công dụng là khi mình đặt trúm ghim ống trúm xuống
đất ống trúm không bị nước làm trôi hoặc nổi trồi lên mặt nước; đáy ống trùm
cất cao lên với góc chừng 30 độ hoặc 35 độ so với bề mặt nước nằm ngang, nhằm
mục đích cho lươn chun vô không bị ngộp; do vậy ở đáy ống trùm người ta nướng
cây sắt tròn và giùi một cái lỗ hoặc dùng cái đục khoét một đường dài chừng một
tấc nhằm làm chỗ thóat hơi để khi lươn chui vô ống trúm chúng có chỗ để thở và
không chết ngột. Ngày nay, người ta chế ống trúm bằng ống nhựa, hoặc có người
còn dùng rẻ tre rồi bện lại như cái lọp nhỏ, có hom và cũng có cây ghim cắm
xuống đất giữ cái lọp này ở thế như đặt ống trúm ngày xưa… Tôi hổng biết đặt
loại này có dính lươn nhiều hông thì thú thật tôi hổng rành và loại mới này xem
ra hổng hấp dẫn cho lắm!
Ngoài ra, còn có lọp đặt cua. Hồi đời trước ít ai ăn cua đặt
lọp bằng mồi vì cho rằng cua mà ăn mồi thì dơ, và chỉ ăn cua vô lờ tôm vì cua
này ăn mồi dừa rất béo, hoặc ăn cua đặt lọp đường ven, cua đặt bửng hoặc bắt
cua trên đồng vào mùa mưa để ăn, cua sẽ sạch và ngon hơn. Ngày nay vì cua ốc
khá hiếm nên có người chế ra các lờ, lọp để chuyên đặt cua đồng. Loại lờ lọp
này thì nhìn vào dễ biết vì nan lờ hoặc rẻ lọp to và thô không bóng như lờ lọp
đặt tôm cá.
Vì muốn cá, lươn, tôm… còn sống, nhà nào cũng sắm cái rộng
để rộng cá. Đại khái có mấy dụng cụ cần trong việc bắt cá tôm như vậy, xin mời
bạn xem qua vài hình ảnh tượng trưng do bạn Thái Lý sưu tầm và chụp được mới
đây.
Vài hình ảnh tiêu tiêu biểu:
VI. Thay lời kết
Qua vài nét rất sơ lược về các vật dụng cần thiết trong đời
sống ở nhà quê mà tôi cố gắng nhớ và lược kể lại với bạn chỉ là một phần rất
nhỏ so với thực tế đời sống ở làng quê cách nay bảy tám chục năm thôi, vì còn
có nhiều loại vật dụng mà tôi không biết rành hoặc tôi không nhớ được hết do
đầu óc của tôi bây giờ nó già cỗi nhiều rồi và chữ nghĩa cũng không có được mấy
chữ nên không thể nào diễn tả hết ra đây được. Ngày xưa ông bà mình thường hay
nhắc “nhà giàu còn thiếu mẻ kho”; và với những hồi ức này tôi chỉ có một mơ ước
rất nhỏ là muốn mang tặng cho bạn cái “mẻ kho” của những ngày rất xa xưa ấy vậy!
Hai Trầu
Houston- Lấp Vò, ngày 27-12-2020
PHỤ LỤC:
(*) Vài mùa màng tiêu biểu ở nhà quê có thể lược kể ra trong
cuốn “Mùa Màng Ngày Cũ” như dưới đây:
1. Mùa xoài
2. Mùa cày bừa và phát cỏ
3. Mùa dưa leo, dưa hấu, dưa gang
4. Mùa chuột
5. Mùa làm lóng, tát mương, tát đìa, làm mắm, làm khô
6. Mùa bắt lươn, bắt lịch
7. Mùa sạ lúa
8. Mùa cấy lúa
9. Mùa bắp, mùa đậu
10. Mùa bắt cóc, nhái và ếch
11. Mùa xúc lùm, nhảy hùm, quậy đìa
12. Mùa cá về đồng
13. Mùa xuống bửng, đặt lọp, đặt lờ
14. Mùa câu cá và giăng câu
15. Mùa giăng lưới
16. Mùa cá dại, chất chà , dỡ chà
17. Mùa đặt rù, kéo bò, chận ụ, làm mùng
18. Mùa bông súng, bông sen, củ co
19. Mùa màng tháng Chạp
20. Mùa cắt lúa, đạp lúa, mót lúa
21. Có những mùa chim
22. Mùa cuốc khoai lang
23. Mùa trồng kiệu
24. Mùa cua ốc
25. Mùa nước lên và nước giựt
26. Mùa ngồi tum và vớt tràm lụt
27. Mùa làm gạch
28. Mùa trồng mía và ép đường
29. Mùa trồng khóm
30. Mùa dựa rơm và đốt đồng
31. Mùa cắt cỏ cho trâu bò
32. Vài ba mùa khó quên qua năm ba vùng đất cũ.
NGUỒN:https://www.ptgdtdusa.com/new-page-tran-ba-xu
