KHÔNG TÂM TRONG THIỀN HỌC
Doãn Quốc Sỹ
Xin thưa ngay:dùng ngôn ngữ hữu hạn của tha nhân để nói về
Thiền thật chẳng khác nào muốn vồ bướm bằng cành tre, muốn đựng mây hồng trong
hộp sắt. Do đó xin quý vị thông cảm trước mà thứ lỗi cho những sai sót lời bất
cập ý! Ôn lại thuở xa xưa, tôi chẳng nhớ mình đã để ý đến Thiền từ bao giờ, chỉ
biết chắc rằng những ý tưởng nhuốm màu Thiền đã nhật tích nguyệt lũy thấm dần
vào tôi như những giọt nước rơi liên tục làm lõm phiến đá. Trên các sách báo,
gặp bất kỳ đoạn nào bài nào nói về Thiền tôi cũng đọc. Rồi cái gì hợp với mình
thì nhớ -- nhiều khi chỉ nhớ mamg máng -- còn cái gì rơi vào quên lãng ắt là
những cái vô bổ với tạng mình! Tôi vẫn nghĩ một cách chủ quan rằng thái độ học
Thiền như vậy mới thật là ... Thiền! (Nghĩa là hồn nhiên, vô tư, thanh thản!)
Nhớ lại mùa hạ 1967 tôi đương theo học tại FSU (Florida State University) --
tại ngay Tallahassee, thủ phủ Tiểu Bang -- và đã được một người bạn Mỹ yêu đạo
Phật tặng cho cuốn sách Thiền xinh xinh mang tên Zen Buddhism xuất bản tại New
York năm 1959. Lần đó tôi được đọc những giai thoại dí dỏm về Thiền giữa màu
sắc bừng sáng của những loại hoa cúc, hoa hải đường, hoa đỗ quyên (azalea)...
phảng phất mùi hương thanh thanh của hoa mộc lan (magnolia). Đôi khi vào dịp
cuối tuần tôi ngồi đọc say sưa dưới bóng rừng ngợp màu rêu, loại rêu ngan ngát
tím bao phủ lấy các cành cây và rũ xuống như tơ liễu. (Quý vị nào đã từng ở
hoặc có dịp qua thăm Florida, hẳn còn nhớ
phong cảnh với những màu sắc đặc biệt này của miền Nam nước Mỹ). Những dụ ngôn, những
giai thoại về Thiền được đọc vào dịp đó, trong khung cảnh đó, đã giúp tôi suy
tư và tự khám phá thấy cái bất lực thê thảm của lý trí đơn thuần.
Dòng đời như dòng sông không một sát-na nào ngừng trôi chảy. Nô lệ cho lý trí
đơn thuần, ham cắt xén thì chỉ thấy được cái ngưng đọng, cái chết! Nhưng khái
niệm con đẻ của lý trí chật hẹp và khô cứng kia làm sao chộp được dòng thực tại
không ngừng, triền miên trong thế tương sinh tương lập -- đối tượng của Thiền?!
Mỗi chúng ta là một que diêm sáng! Không ai sáng hộ ta -- ta phải tự sáng lấy,
tự chiêm nghiệm lấy Thiền! Que diêm khi tắt đi, chút khói xanh để lại... Rồi
chính chút khói xanh đó cũng tan loãng nốt và biến hẳn -- như vết chân cát xóa!
Tuy nhiên cũng nên chộp lấy chút ít khói xanh còn trong giây phút phiêu lãng đó
-- bởi dù cho khái niệm không chuyên chở được thực tại, nhưng người ta vẫn có
thể nương vào khái niệm để tìm đến thực tại. Vì vậy vào năm đó tôi mới quyết
tâm viết tập sách mang đầu đề VÀO THIỀN và cho xuất bản lần đầu vào năm 1970 --
thấm thoát cách đây đã ngót 30 năm -- trên một phần tư thế kỷ rồi.
VÀO THIỀN cuốn sách mỏng xinh có 60 trang, thuở đó khi vừa được ấn hành đã được
độc giả đón nhận nồng nhiệt -- và tôi đã phải cho tái bản lại khoảng năm, sáu
lần trong vòng chưa đầy hai năm. Tôi xin thuật lại một vài giai thoại trong tập
VÀO THIỀN đó.
1. Một Cách Đạt Ý Vô Ngôn Hảo Diệu
Một thiền viện mới được thành lập, thiền sư Hyakujo cần tuyển chọn một người để
trông nom thiền viện đó. Tiên sinh cho gọi đám môn đệ tới, chỉ một chiếc bình
chứa đầy nước và nói. "Trong các con, liệu có ai giải thích được cái này
là cái gì mà không cần gọi đến đích danh nó?"
Thiền sinh trưởng phòng được phép phát biểu trước.
Anh chàng nói:
-"Nó đứng thẳng, nó rỗng lòng nhưng nó chẳng phải là chiếc giày bằng gỗ!"
Một thiền sinh khác dùng lời gợi ý.
- "Nó chẳng phải là cái ao, bởi người ta khênh nó được!"
Thiền sinh em út phụ trách việc bếp nước, lẳng lặng đứng lên lấy chân đạp chiếc
bình vỡ lăn chiêng, nước tung tóe ra sàn. Một cách đạt ý vô ngôn hảo diệu! Ý
thức dính liền với thực tại khi bình vỡ lăn chiêng, khi nước chảy lênh láng! Sư
phụ ưng ý! Thiền sinh được cử trông coi thiền viện!
2.Chân Không Diệu Hữu.
Nói đến Thiền là nói đến Không Tâm. Nhưng xin đừng quên phần đi song hành với
Không tâm là diệu hữu. Bỏi vì nếu chỉ đơn thuần có không tâm thôi thì đó là
ngoan không, cái không trống rỗng, không có gì.
Một thiền sinh trẻ tuổi kia, lần đầu tiên tới thăm một thiền sư. Vừa ngồi xuống
anh chàng đã huênh hoang lấy le, cất giọng thao thao.
- "Làm gì có tâm, làm gì có trí, làm gì có thân xác! Làm gì có thiện, làm
gì có ác! Thày chẳng có, trò cũng không, chẳng có cái cho đi, chẳng có cái lấy
về, có cái gì trên đời này mà là thật đâu? Cái chính thật là Hư Vô!
Vị thiền sư ngậm ống điếu bình thản ngồi nghe, không thốt nửa lời. Chợt tiên
sinh với lấy chiếc roi bất thần giáng xuống một cái thật mạnh lên người thiền
sinh.
Thiền sinh hốt hoảng vùng dậy, không giấu được vẻ giận dỗi, nhưng còn lúng túng
chưa biết nói sao.
Thiền sư điềm tĩnh cất lời:
- "Nếu quả thực chẳng có gì trên đời này là thực và tất cả là hư vô thì sự
giận dữ của ngươi từ đâu đến? Hãy suy nghĩ thêm về điều đó!"
Thiền sư ắt hẳn đã muốn dạy thiền sinh đệ tử bài học về Chân Không Diệu Hữu --
đồng thời còn hàm ý nhắc lại tinh thần phá chấp của Thiền.
Từ xưa Không tâm vẫn là một trong nhiều đề tài cơ bản trong Thiền Học.
Để minh họa thế nào là Không tâm xin được nhắc lại ba giai thoại về Không tâm
như sau.
Giai thoại Một:
Có hai thiền sinh, sau khi đã hoàn tất nhiệm vụ sư phụ giao phó, đương cùng đi
sát cánh bên nhau trên đường về. Cả hai vui vẻ đàm thoại về một vài đề tài quen
thuộc gần gũi với nếp sống hàng ngày.
Chợt cả hai ngừng nói chuyện! Phía trước mặt một thiếu nữ xinh đẹp bộ đồ mới
tinh đương đứng khựng trên vỉa hè, nhìn thẳng xuống bên dưới mặt đường ngập
nước. Rõ ràng nàng đang lúng túng không biết làm cách nào qua được bên kia
đường để trở về nhà mà không bị vấy bẩn bùn nước.
Thiền sinh A lẳng lặng tới bế nàng trên hai cánh tay, bước xuống lội qua khoảng
bùn nước, đặt nàng sang bên vỉa hè cao ráo để sau đó nàng thảnh thơi cất bước
trên đường về. Suốt trên quãng đường còn lại trở lại thiền viện, thiền sinh B
không tươi vui trò chuyện với người bạn như rồi nữa, trái lại khuôn mặt đăm
chiêu cố nén điều bực bội. Không khí im lặng thật nặng nề!
Chỉ còn một quãng đường nhỏ nũa là về đến Thiền viện, thiền sinh B không thể
nhịn nổi hơn được nữa bèn cất giọng vô cùng bất mãn thống trách thiền sinh A.
- "Tôi xin hỏi đạo hữu. Là một người tu hành mà đạo hữu đi bế một thiếu nữ
đẹp trên tay - qua quãng đường lội, đặt nàng sang bên kia đường. Như vậy coi
được không?"
Thiền sinh A vẫn giữ nguyên vẻ bình thản -- rất Thiền -- chỉ hơi mỉm cười đáp
lại:
- "Đạo hữu ơi - tôi đã giúp nàng qua khoảng lầy lội rồi! Đặt nàng sang bên
kia đường để nàng trở về rồi! Ai ngờ đạo hữu còn tiếp tục cõng nàng về đến tận
đây!"
Quý vị vừa chứng kiến trường hợp một Không tâm hàm ngụ thái độ hồn nhiên,
bình thản.
Giúp người xong, giữ lòng buông thả, thung dung!
Đúng với bài thơ Thiền tứ tuyệt
Nhạn quá từng không
Ánh trầm hàn thủy
Nhạn vô di trích chi ý
Thủy vô lưu ảnh chi tâm
Tôi dịch sang thơ Việt như sau
Nhạn vỗ cánh cao bay miết mải
Hình nhạn chim dưới đáy nước kia
Nhạn nào lưu dấu làm chi
Nước trôi cũng mặc kẻ đi người về
Giai thoại hai:
Giai thoại này minh họa về Không tâm trong một trường hợp đặc biệt như sau:
Hôm đó vị Thiền sư có một người bạn đến chơi. Người bạn nói là đến để hỏi ý
kiến về một chuyện cần giải quyết.
Nhưng từ lúc được mời ngồi xuống trước bàn trà, người bạn nói chi hồ điệp về
câu chuyện xảy tới đã làm mình thắc mắc Trong khi nghe người bạn tiếp tục thao
thao bất tuyệt như vậy, thiền sư lẳng lặng đặt một tách trà trước mặt bạn và
bắt đầu rót trà... Tách trà đầy tràn... đầy tràn... Thiền sư vẫn tiếp tục
nghiêng bình rót... rót hoài...
Người bạn phải tạm ngưng câu chuyện để nhắc thiền sư:
- "Kìa, đạo hữu không thấy tách trà đã đầy tràn rồi sao?"
Thiền sư vẫn nghiêng bình tiếp tục rót, mỉm cười đáp:
- "Thì nào có khác gì đạo hữu tới hỏi ý kiến tôi - rồi cứ tiếp tục nói
hoài về những ý kiến của riêng đạo hữu."
Vậy đó! Với trường hợp này thiền sư khuyên chúng ta hãy giữ cho được không tâm,
tránh đầy ắp tư kiến! Có vậy mình mới có cơ hội lãnh hội trọn vẹn những gì
người đối thoại muốn truyền đạt cho mình! Hãy như chiếc chén rỗng - sẵn sàng
tiếp nhận nước trà thơm ngát rót vào!
Giai Thoại Ba:
Giai thoại ba giải thích sâu xa hơn nữa, tinh tế hơn nữa về không tâm. Một
chàng trai trẻ tự cảm thấy mình có đạo tâm, tới bái yết một thiền sư xin làm
môn đệ của ngài.
Thiền sư nói với chàng trai:
- "Con hãy về bỏ hết, không còn giữ một chút gì trong lòng, rồi hãy đến
đây xin thọ giáo ta!"
Sau đó chàng trai đã nhiều lần tới trình diện, thưa với thiền sư là mình đã
thực hiện không tâm, đã rũ bỏ hết rồi, không còn giữ một chút gì trong lòng.
Nhưng chàng trai vẫn bị thiền sư từ chối và nhắc lại:
- "Con về rũ bỏ cho thật hết đi, rồi hãy tới đây!"
Sau cùng chàng trai đành thống thiết cung kính trình lại với thiền sư:
- "Thưa thày, con thực tình đã trút bỏ hết rồi mà không hiểu sao Thày vẫn
chưa cho con được nhập môn?!"
Thiền sư giữ nguyên thái độ bình thản đáp:
- "Con phải rũ bỏ cả cái biết mình đã rũ bỏ mới thực là rũ bỏ hết!"
Thật đúng với ý nghĩa câu: Bồ tát không biết mình là bồ tát mới thật là bồ tát!
Bình thản,hồn nhiên,vô tư của Không tâm trong Thiền học là như vậy đó! Nào khác
gì chuyện Kosen tiên sinh chuẩn bị viết mấy chữ đại tự để sẽ cho khắc trước
cổng lớn ngôi đền Oaku tại Kyoto.
Tiên sinh phải viết những chữ đó lên giấy, rồi từ giấy khắc vào gỗ. Một đệ tử
ngồi hầu, mài mực và chăm chăm muốn được theo rõi nghệ thuật bút thiếp của
thày. Điều này làm thiền sư cảm thấy tâm trạng bất an làm sao ấy.
Lần đầu, tiên sinh vừa viết dứt, người đệ tử lắc đầu:
"Thưa thày chưa được!"
Tiên sinh sử dụng bút đại tự lần nữa. Người đệ tử nói:
"Thưa thày lần này còn tệ hơn lần trước!"
Tiên sinh viết lại lần nữa... Cứ như vậy tới lần thứ sáu mươi tư thì thực là
bút cùn mực cạn!
Thấy mực gần hết, người đệ tử chạy vào nhà kiếm thêm. Còn lại một mình, không
bị phân tâm bởi cái nhìn soi mói của kẻ ngồi bên, tiên sinh chấm bút vào
nghiên, dùng chút mực ít ỏi còn lại thảnh thơi phóng bút lần cuối cùng.
Vừa lúc người đệ tử trở lại, ngắm hàng chữ còn tươi nét mực và reo lên:
"Thưa thày, thật là tuyệt bút!"
Nào có khác chi chuyện con rết đương nhịp nhàng bò lanh lẹ qua đây qua đó, bỗng
gặp con cóc tinh nghịch hỏi đùa:
"Này chị rết, chị bò lê như vậy thì chân nào trước, chân nào sau nhỉ?"
Thế là nàng rết ta bị phân tâm trở thành vụng dại, nằm bò lê bò càng dưới rãnh,
cố ý nghiên cứu phân tích tìm hiểu xem chân nào chuyển động trước, chân nào
chuyển động sau... Tội nghiệp!
Vâng thưa quý vị -- bình thản, hồn nhiên, vô tư trong Thiền học là như vậy đó!
Nếu phải dịch Không tâm sang Anh Văn, tôi sẽ chọn danh từ Equanimity chỉ sự
điềm tĩnh, thanh thản, hồn nhiên trong sáng!
Tới đây chúng ta cần minh xác lại một điểm cuối cùng nữa để tránh ngộ nhận:
Không tâm không hề là ngoan không!
Ngoan không là cái trống rỗng, không có gì! Trái lại Không tâm trong Thiền học
là Không tâm diệu hữu! Không tâm để có được thái độ phá chấp, thức tỉnh, hồn
nhiên -- do đó mới thoát được mọi ngã chấp, ngã mạn -- mà bình thản tiếp nhận
sáng suốt tất cả những gì xảy đến, ngõ hầu có thể bình tĩnh giải quyết, bình
tĩnh đối phó hữu hiệu, hợp tình hợp lý trong hoàn cảnh đó.
Doãn Quốc Sĩ
